Περίληψη
Το παρόν άρθρο αφορά την περιγραφή του σχεδιασμού και της υλοποίησης της μουσειοεκπαιδευτικής δράσης «Ακούω-Αγγίζω-Αισθάνομαι» του Οικομουσείου Ζαγορίου σε συνεργασία με την Υπηρεσία Νεωτέρων Μνημείων και Τεχνικών Έργων Ηπείρου, Βορείου Ιονίου και Δυτικής Μακεδονίας και το Κέντρο Καινοτομίας Fab-Lab Ιωαννίνων. Το «Ακούω-Αγγίζω-Αισθάνομαι», ειδικά σχεδιασμένο για άτομα με οπτική αναπηρία, επικεντρώθηκε σε μια σειρά βιωματικών δράσεων εκπαιδευτικού χαρακτήρα σε ιστορικά γεφύρια του Ζαγορίου, εναρμονισμένα με την απαράμιλλου κάλλους φύση της περιοχής, εντός των ορίων των προστατευόμενων περιοχών του Γεωπάρκου Βίκου-Αώου, ενταγμένου στη λίστα της UNESCO, και του Εθνικού Πάρκου Βόρειας Πίνδου. Συγκεκριμένα, η ερμηνευτική ξενάγηση και ο ηχητικός περίπατος (ηχοπερίπατος) πραγματοποιήθηκε σε τρία πέτρινα γεφύρια του Ζαγορίου (Γεφύρι Κόκκορου, Γεφύρι Καλογερικό ή του Πλακίδα και το Γεφύρι του Μύλου στους Κήπους) και υποστηρίχθηκε από συμπληρωματικό εποπτικό υλικό, όπως τρισδιάστατες μακέτες και υλικό από τον ηχοπερίπατο. Παρακάτω παρατίθενται ορισμένα στοιχεία για τον τόπο και το ενιαίο πολιτιστικό τοπίο του Ζαγορίου και το ρόλο που παίζει το Οικομουσείο Ζαγορίου στην ανάδειξή του, πληροφορίες για το κοινό αναφοράς και οι λόγοι που επιλέχθηκε, οι στόχοι και η διάρθρωση της δράσης όπως εκτυλίχθηκε και τέλος οι συντελεστές που συνέβαλαν στην υλοποίηση.
Οικομουσείο και ενιαίο πολιτιστικό τοπίο
Το Οικομουσείο Ζαγορίου υφίσταται από το φθινόπωρο του 2014 και αποτελεί ένα ανοιχτό μουσείο, γεωγραφικά προσδιορισμένο και κοινωνικά προσανατολισμένο με κύριο στόχο τη διατήρηση, μελέτη και ανάδειξη της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς του Ζαγορίου. Μέσα από συμμετοχικές και κοινωνικές δράσεις, που προσανατολίζονται στην ενδογενή και βιώσιμη τοπική ανάπτυξη, συμβάλλει δυναμικά στην πολιτισμική επικοινωνία και προσβασιμότητα με ιδιαίτερη έμφαση στην προσέλκυση των ανθρώπων με προβλήματα όρασης.
Η περιοχή του Ζαγορίου αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα πολιτιστικού τοπίου, με το σύμπλεγμα οικισμών του να περιλαμβάνει περιοχές -κατοικημένες και μη- με ιδιαίτερο πολιτιστικό ενδιαφέρον, αλλά και φυσικό πλούτο. Ο συνδυασμός φυσικής κληρονομιάς, αλλά και πολιτιστικής (υλικής και άυλης) κληρονομιάς δημιουργεί στον τόπο μια ενιαία ταυτότητα που απασχολεί τους κατοίκους της, ερευνητές και πληθώρα τουριστών (Αντωνέλλος & Νάσιου, 2021). Το Οικομουσείο Ζαγορίου είναι ένας φορέας που αντιλαμβάνεται την ανάγκη για διατήρηση, προστασία και ανάδειξη αυτού του ενιαίου πολιτιστικού τοπίου, αλλά και την ανάγκη για βιώσιμο, ηθικό και οικολογικό τουρισμό, τόσο για τον τόπο όσο και για τους επισκέπτες. Με τα εκθέματά του να περιλαμβάνουν τα σημεία περιβαλλοντικού, γεωλογικού, ιστορικού, πολιτιστικού και αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος, οι δράσεις του Οικομουσείου έχουν ως κύριο στόχο την προβολή των παραπάνω και τη σύνδεσή τους με τους επισκέπτες σφυρηλατώντας μια αμοιβαία εποικοδομητική σχέση. Η συγκεκριμένη δράση έχει ως στόχο την ανάδειξη της αρχιτεκτονικής των γεφυριών του Ζαγορίου, που αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία του πολιτιστικού τοπίου.
Πριν τη βιομηχανική επανάσταση, και λαμβάνοντας υπόψιν τη χρονική απόσταση με την οποία έφτασε στον ελλαδικό χώρο, οι δρόμοι και οι συνδέσεις μεταξύ τόπων και οικισμών ήταν μια πρόκληση για τους κατοίκους της περιοχής του Ζαγορίου, λόγω του ιδιαίτερα δύσβατου ορεινού τοπίου με τα ποτάμια και τις χαράδρες (Φαρμάκη & Ζησιμοπούλου, 2019). Η λύση που βρέθηκε ήταν τα γεφύρια που δομήθηκαν με τα άφθονα πετρώματα της περιοχής, και αναπτύχθηκαν ευφυείς λύσεις και τεχνογνωσία για να διεκπεραιωθούν. Καθώς, για τα δεδομένα της εποχής, είναι επιτεύγματα εξαιρετικής τεχνολογίας και εφευρετικότητας, τα γεφύρια της Ηπείρου μελετώνται ακόμα σε σχολές αρχιτεκτονικής, με σχεδιαστικές αναπαραστάσεις και τη μελέτη της λιθοδομής. (Φαρμάκη & Ζησιμοπούλου, 2019). Αποτελούν μνημεία εξαιρετικής σημασίας, και η προβολή τους μέσω τουριστικών και εκπαιδευτικών δράσεων ενδέχεται να είναι ένας μοχλός προς την αύξηση της προσοχής που χρειάζονται, τόσο από τους πολίτες όσο και από την πολιτεία.
Για τις ανάγκες του προγράμματος, ως αντικείμενα μελέτης και έρευνας επιλέχθηκαν τρία πέτρινα γεφύρια του κεντρικού Ζαγορίου, το Γεφύρι του Κόκκορου, το Γεφύρι Καλογερικό ή του Πλακίδα και το Γεφύρι του Μύλου στους Κήπους. Η επιλογή βασίστηκε στο γεγονός ότι τα γεφύρια αυτά πληρούν τα κριτήρια της εύκολης προσβασιμότητας για τα άτομα με οπτική αναπηρία, που αποτελούν το κοινό αναφοράς της συγκεκριμένης δράσης, και ταυτόχρονα αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα της προβιομηχανικής αρχιτεκτονικής γεφυριών της περιοχής.
Κοινό αναφοράς και θέματα συμπερίληψης
Το Οικομουσείο προσπαθεί να είναι ένα συμπεριληπτικό πλαίσιο που επικοινωνεί την περιοχή σε κάθε άτομο, χωρίς διακρίσεις. Μια ομάδα που συχνά αποκλείεται από την επαφή με τα σημεία πολιτιστικού ενδιαφέροντος, αλλά ακόμα και από τις απλές τουριστικές δραστηριότητες, είναι τα άτομα με οπτικές αναπηρίες. Καθώς η μετακίνησή τους παρουσιάζει δυσκολίες και ο καθώς ο δυτικός πολιτισμός δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην όραση και την ιεραρχεί ως κυρίαρχη αίσθηση (Hooper-Greenhill, 1992), είναι αναμενόμενος ένας τέτοιος περιορισμός στη συγκεκριμένη ομάδα. Και ενώ τα μουσεία του 21ου αιώνα έχουν διαμορφώσει σε μεγάλο βαθμό τις υπηρεσίες τους και δείχνουν τον απαιτούμενο σεβασμό σε όσο το δυνατόν περισσότερες ειδικές ομάδες κοινού, στον ελλαδικό χώρο, ένας πολύ μικρός αριθμός μουσειακών χώρων φροντίζει για την ενίσχυση της προσβασιμότητας των ατόμων με προβλήματα όρασης. Τα άτομα με προβλήματα όρασης αποτελούν μια ετερογενή ομάδα με διαφορετικά, κοινωνικά, οικονομικά, μορφωτικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά και αυτό θα πρέπει να είναι κατανοητό και σεβαστό τόσο στον κοινωνικό σχεδιασμό, όσο και στον πολιτισμικό (Κανάρη, 2015). Ωστόσο, μπορεί κανείς να παραδεχτεί ότι σε σχέση με άλλες ομάδες ατόμων με αναπηρίες, οι οπτικά ανάπηροι/-ες παρουσιάζουν ορισμένα πλεονεκτήματα, όπως η βοήθεια από ανθρώπους ή και σκύλους συνοδούς και οι ιδιαίτερα οξυμένες, στις περισσότερες περιπτώσεις, αισθήσεις όπως η ακοή και η αφή, που τους επιτρέπουν μια πλούσια αλληλεπίδραση με το περιβάλλον και τους ανθρώπους. Επίσης, είναι διαφορετική η εμπειρία των ατόμων που γεννήθηκαν χωρίς όραση σε σχέση με αυτά που την έχασαν κατά τη διάρκεια της ζωής τους και διατηρούν ορισμένες οπτικές αναμνήσεις.
Αξιοποιώντας τα πλεονεκτήματα που παρουσιάζει η συγκεκριμένη ομάδα, η δράση «Ακούω- Αγγίζω- Αισθάνομαι» σχεδιάστηκε με βασικούς της άξονες τον ήχο και την αφή, λαμβάνοντας υπόψιν το διαφορετικό τρόπο και βαθμό στον οποίο βασίζονται τα άτομα με οπτική αναπηρία στις αισθήσεις τους. Συνεπώς, δεν υπάρχει μία και μοναδική συνθήκη που να ανταποκρίνεται σε όλα τα πρότυπα, αλλά ένας συνολικός σχεδιασμός που διαφοροποιείται από εφαρμογή σε εφαρμογή και από άτομο σε άτομο. Προς αυτή την κατεύθυνση συνηγορεί και η εφαρμογή της θεωρίας μάθησης της πολλαπλής νοημοσύνης, σύμφωνα με την οποία η νόηση είναι μια πολυδιάστατη διαδικασία, η οποία χωρίζεται σε τομείς. Κάθε άτομο εμφανίζει κλίσεις προς κάποιους τομείς, ενώ σε άλλους δείχνει μικρότερη ανάπτυξη. Οι νοητικοί τομείς τους οποίους αναπτύσσει περισσότερο ένα άτομο είναι αλληλένδετοι με τα ενδιαφέροντά του, και κάθε άτομο έχει ένα μοναδικό συνδυασμό νοημοσύνης σε διαφορετικές αναλογίες. Ένας βασικός, αν και όχι εξαντλητικός, διαχωρισμός είναι ο εξής: γλωσσική-λεκτική, μαθηματική-λογική, μουσική-ρυθμική, οπτική-χωρική, κιναισθητική, ενδοπροσωπική, διαπροσωπική, νατουραλιστική (Φιλιππουπολίτη, 2015). Στη συγκεκριμένη δράση γίνεται προσπάθεια να αποκομίσουν όσο περισσότερα άτομα γίνεται πληροφορίες, δεξιότητες και εμπειρίες και αυτό επιτυγχάνεται μέσα από τα πολλαπλά και διαφορετικά μεταξύ τους ερεθίσματα και δραστηριότητες.
Στοχοθεσία της εκπαιδευτικής δράσης
Βασικός σκοπός της δράσης είναι διττός: αφενός, να αναδειχθούν τα πέτρινα γεφύρια του Ζαγορίου για τα χαρακτηριστικά και τις μοναδικές τους ποιότητες, το φυσικό τοπίο της περιοχής, και η σχέση των δύο. Αφετέρου, να έρθουν τα άτομα με οπτικές αναπηρίες σε επαφή με το φυσικό περιβάλλον και με πολιτιστικά μνημεία ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, αποκομίζοντας μια βιωματική εμπειρία που όχι μόνο εμπλουτίζει την ποιότητα ζωής τους, αλλά είναι παράλληλα διδακτική για όλα τα άτομα, είτε έχουν οπτικές αναπηρίες είτε όχι.
Ως επιδιωκόμενα μαθησιακά αποτελέσματα για τα άτομα με οπτικές αναπηρίες ορίζονται τα παρακάτω:
- Να γνωρίσουν το ενιαίο πολιτιστικό τοπίο της περιοχής του Ζαγορίου
- Να αποκομίσουν θεωρητικές γνώσεις για την ιστορία και την κατασκευή των πέτρινων γεφυριών της Ηπείρου, και να κατανοήσουν τη χρησιμότητα των γεφυριών και γενικότερα των προβιομηχανικών μνημείων
- Να αντιληφθούν τη σημασία της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς
- Να βιώσουν και να συναισθανθούν το φυσικό τοπίο και τη βιοποικιλότητα της περιοχής, και πώς αυτή συνέβαλε στη δόμηση των ενωτικών αρχιτεκτονημάτων που ονομάζονται γεφύρια
- Nα εξοικειωθούν με την έννοια, το χώρο και τη λειτουργία του Oικομουσείου
- Nα έρθουν σε επαφή με την έννοια του ηχοτοπίου, αλλά και τη χρησιμότητα των νέων τεχνολογιών στο πολιτιστικό περιβάλλον
- Nα καλλιεργήσουν ερμηνευτικές δεξιότητες ως προς το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον γύρω τους
- Να εκφραστούν δημιουργικά μέσα από βιωματικές μορφές μάθησης
Διάρθρωση της εκπαιδευτικής δράσης
Οι μουσειοπαιδαγωγικές μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν για την υλοποίηση της δράσης είναι η ερμηνευτική ξενάγηση με τη μορφή βιωματικών δραστηριοτήτων και η συζήτηση. Το πρόγραμμα διαρθρώθηκε σε δύο ερμηνευτικές ξεναγήσεις: η πρώτη αφιερώθηκε στην πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής με έμφαση στην ιστορία και στην αρχιτεκτονική των γεφυριών, μέσω μιας εκπαιδευτικής περιήγησης σε τρία γεφύρια της περιοχής. Με τη βοήθεια συνοδών, τα άτομα που συμμετείχαν περπάτησαν στα γεφύρια, άκουσαν πληροφορίες γι’ αυτά και μοιράστηκαν την εμπειρία τους με τους διοργανωτές και τους υπόλοιπους συμμετέχοντες.
Η δεύτερη ακολούθως ερμηνευτική ξενάγηση αφορούσε τη φυσική κληρονομιά της περιοχής και τη βιοποικιλότητα. Κομβικό σημείο αποτέλεσε ο ηχοπερίπατος εκπαιδευτικού χαρακτήρα για την καταγραφή της ηχητικής βιοποικιλότητας, υπό την καθοδήγηση ειδικού επιστημονικού προσωπικού, εθελοντών και των μελών του Οικομουσείου. Ο ηχοπερίπατος, που κατέλαβε κεντρικό ρόλο στην δομή του προγράμματος, αποτέλεσε για τους συμμετέχοντες ένα μέσο ανάπτυξης μιας πιο προσεκτικής ακρόασης του φυσικού τοπίου και κατ’ επέκταση μιας βιωματικής εμπειρίας, ενσυναίσθησης, κατανόησης και ερμηνείας της βιοποικιλότητας σε μονοπάτια υψηλού περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος. Τον ηχοπερίπατο, διηύθυνε ο κ. Καραγεώργος κατά τη διάρκεια του οποίου οι συμμετέχοντες είχαν την ευκαιρία να περπατήσουν και να παρατηρήσουν τους ήχους της φύσης μετά από ειδικές ασκήσεις συγκέντρωσης.
Στη συνέχεια, με τη βοήθεια τρισδιάστατων μοντέλων τριών μνημειακών γεφυριών της περιοχής, προσαρμοσμένα στις ανάγκες των ατόμων με οπτική αναπηρία, οι συμμετέχοντες είχαν τη δυνατότητα να αγγίξουν και να αφουγκραστούν την πολιτιστική και φυσική κληρονομιά του Ζαγορίου μαθαίνοντας παράλληλα για την ιστορία των γεφυριών, καθώς και τεχνικές λεπτομέρειες για την κατασκευή τους όπως αυτή συναντάται στην περιοχή της Ηπείρου, ενεργοποιώντας τις αισθήσεις της αφής και της ακοής ως μέσα πρόσληψης του τοπίου. Για το σκοπό αυτό, αφού προηγήθηκε η λεπτομερής και ακριβής αποτύπωσή τους δημιουργήθηκαν τα τρισδιάστατα μοντέλα των γεφυριών, συμπεριλαμβανομένης και της γεωμορφολογίας στην οποία εντάσσονται, με τη βοήθεια της τεχνολογίας 3D printing. Μέσω αυτής της αλληλεπίδρασης με τα εκθέματα-μακέτες, οι συμμετέχοντες μπόρεσαν να μεταφράσουν τη βιωματική εμπειρία σε αφηρημένη γνώση και να συνοψίσουν τις πληροφορίες που έλαβαν.
Η Υπηρεσία Νεωτέρων Μνημείων και Τεχνικών Έργων Ηπείρου, Βορείου Ιονίου και Δυτικής Μακεδονίας (ΥΝΜΤΕΗΒΙΔΜ), η οποία αποτελεί περιφερειακή υπηρεσία του ΥΠΠΟΑ, στο πλαίσιο του προγράμματος προέβη στην τρισδιάστατη 3D Φωτογραμμετρική-Φωτορεαλιστική ψηφιακή αποτύπωση και απεικόνιση των τριών πέτρινων γεφυριών, προκειμένου να ακολουθήσει η τρισδιάστατη εκτύπωση των μακετών τους από το Κέντρο Καινοτομίας Fab-Lab Ιωαννίνων.
Το Κέντρο Ψηφιακής Καινοτομίας Fab Lab Ioannina σε συνέχεια της φωτογραμμετρικής αποτύπωσης των γεφυριών Κόκκορη, Καλογερικού και Μύλου από την (ΥΝΜΤΕΗΒΙΔΜ) προχώρησε στον ψηφιακό σχεδιασμό και μοντελοποίηση των αντιστοίχων αποτυπώσεων και στη δημιουργία προπλασμάτων με τη χρήση Μέσων Ψηφιακής Κατασκευής. Ιδιαίτερη μέριμνα δόθηκε στην επιλογή των υλικών των προπλασμάτων με βάση τις απτικές τους ιδιότητες ώστε να προσομοιάζουν κατά το δυνατό στα φυσικά υλικά τόσο των γεφυριών όσο και της εν γένει τοπογραφίας. Δεδομένου ότι τρισδιάστατες απεικονίσεις λειτουργούν ενισχυτικά κατά τη διάρκεια της ερμηνευτικής ξενάγησης, έδωσαν τη δυνατότητα μέσω της αφής, να γίνουν αντιληπτά στα άτομα με οπτική αναπηρία τα μεγάλης κλίμακας μνημεία σε σχέση με τον περιβάλλοντα χώρο και εν γένει το φυσικό τοπίο.
Συντελεστές και συνεργαζόμενοι φορείς
Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η δράση «Ακούω-Αγγίζω-Αισθάνομαι» αποτελεί σύμπραξη του Οικομουσείου Ζαγορίου, της ΥΝΜΤΕΗΒΙΔΜ και του Κέντρου Καινοτομίας Fab Lab. Η επιτυχής υλοποίηση του προγράμματος ήταν αποτέλεσμα της στήριξης από το Δήμο Ζαγορίου, την Περιφέρεια Ηπείρου, το Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Πάρκου Β. Πίνδου, τον Πανελλήνιο Σύνδεσμο Τυφλών ΒΔ Ελλάδας, αλλά και το Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση μέσω του προγράμματός «Σημεία Στήριξης». Ιδιαίτερες ευχαριστίες απευθύνονται στους ειδικούς συνεργάτες του Οικομουσείου Ζαγορίου, Δημήτρη Καραγεώργο (μουσικοσυνθέτης), Έλενα Ζιάβρα (αρχαιολόγος-μουσειολόγος) και Άννα-Παπαρούπα Ντόβα (ιστορικός-αρχαιολόγος).
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
- Hooper-Greenhill, E. Museums and the Shaping of Knowledge, Routledge, Oxfordshire, 1992.
- Αντωνέλλος Π. & Νάσιου Α., Το Ζαγόρι ως πολιτιστικό τοπίο: ζητήματα και μέθοδοι, GRADreview,
Διαθέσιμο στο: https://issuu.com/gradreview/docs/_md Ανακτήθηκε 30.03.2023
- Κανάρη, Χ., Μουσεία και άτομα με ολική ή μερική απώλεια όρασης: Ζητήματα πρόσβασης και αξιοποίησης μουσείων στην εκπαίδευση των παιδιών με σοβαρά προβλήματα όρασης, Διδακτορική διατριβή, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Σχολή Επιστημών του Ανθρώπου, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, 2015.
- Φαρμάκη, Β. & Ζησιμοπούλου, Κ., «Από τον λίθο ως τη λιθοδομή και το γεφύρι: πόρος και πορεία», στο Δ. Καλιαμπάκος (επιμ.), Όραμα, Σχεδιασμός και πολιτικές για την ολοκληρωμένη ανάπτυξη των ορεινω΄ν και απομονωμένων περιοχών. Τόμος Πρακτικών 9ου Συνεδρίου του ΜΕΚΔΕ και του ΕΜΠ, Μέτσοβο, 2019.
Διαθέσιμο στο: https://www.academia.edu/46909415/ Ανακτήθηκε 30.03.2023
- Φιλιππουπολίτη, Α., «Εκπαιδευτικές θεωρίες και μουσειακή μάθηση», στο Ν. Νικονάνου (επιμ.), Μουσειακή μάθηση και εμπειρία στον 21ο αιώνα, Κάλλιππος, 2015.
Διαθέσιμο στο: http://edulab.sch.gr/stable/NIKONANOY.pdf Ανακτήθηκε 30.03.2023